Tôi đã nhận được bản thảo tập sách “Lịch sử ngành Công nghiệp Dệt May Việt Nam” do tác giả Lê Tiến Trường- Chủ tịch HĐQT Tập đoàn Dệt May Việt Nam làm chủ biên. Tập sách dày 600 trang, bề thế như chính đề tài mà nó thể hiện.
Hoạt động dệt, may đã xuất hiện nhiều ngàn năm trước đây cùng với sự ra đời của các quần thể dân tộc tại Việt Nam để phục vụ cho nhu cầu bảo vệ thân thể của họ. Rồi nó dần dà phát triển để phục vụ cho các nhu cầu cao hơn như văn hóa, tín ngưỡng, giao thương và phát triển kinh tế. Có thể nói ngành dệt may đã gắn chặt cùng với lịch sử phát triển của dân tộc Việt Nam và đất nước Việt Nam. Ngày nay, đây là một trong những ngành chủ lực quan trọng của nền kinh tế đất nước khi góp phần giải quyết công ăn việc làm và ổn định cuộc sống cho hàng triệu lao động cùng gia đình của họ, đóng góp vào sự phát triển công nghệ và khoa học quản lý, đặc biệt là đóng góp vào nguồn ngoại tệ dự trữ của đất nước khi hàng năm đã xuất siêu hàng chục tỉ Đô la.
Từ trước đến nay chưa có tài liệu nào tổng hợp đầy đủ lịch sử phát triển và sự đóng góp của ngành kinh tế kỹ thuật quan trọng này vào nền kinh tế đất nước. Trước đây, khi còn làm việc tại Tập đoàn Dệt May Việt Nam và Hiệp hội Dệt May Việt Nam, tôi cũng đã có ý định tổ chức biên soạn đề tài hấp dẫn này. Nhưng vì nhiều lý do, tôi đã không thực hiện được ý định đó. Nay cầm trên tay bản thảo nặng ký của Tiến sĩ Lê Tiến Trường và các cộng sự, tôi thật sự trân trọng và xúc động. Tôi đã để ra hơn một tuần, miệt mài đọc với nhiều hứng thú. Hứng thú vì đã tìm thấy trong đó một bản tổng hợp đầy đủ hình ảnh của một ngành sản xuất kinh doanh mà tôi đã có 35 năm trải nghiệm, từ một người học việc đến quản lý doanh nghiệp. Tập sách đồ sộ này chứa đựng nhiều nội dung, trong đó có nhiều nội dung đã làm tôi vô cùng thích thú.
Bức tranh ban đầu của sản xuất và kinh doanh dệt may đã được tái hiện sống động với các căn cứ khoa học
Hình ảnh dụng cụ xe sợi đã được tìm thấy trong di chỉ gốm của nền văn hóa Hòa Bình cách đây 8500 năm, hình ảnh vải được đan kết từ sợi vỏ cây cũng đã được tìm thấy trong các di chỉ gốm cách đây 4000 năm của nền văn hóa Phùng Nguyên, hiện vật vải cách đây 2500 năm đã được tìm thấy trong mộ thuyền của nền văn hóa Đông sơn… đã minh chứng hoạt động xe sợi dệt vải của dân Việt cổ đã được hình thành từ rất sớm. Trải qua hàng ngàn năm, người dân nước ta đã dần dà cải tiến kỹ thuật xe sợi, dệt vải và may mặc từ thủ công cho đến tiểu thủ công nghiệp rồi công nghiệp hiện đại. Nhiều tổ nghề đã được người dân tôn sùng và ghi công đức như Tổ nghề dệt Nguyễn Thị La – thời Lý, Tổ nghề tơ tằm bà chúa Quỳnh Hoa – thời Lê, Tổ nghề dệt lượt Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan, Tổ nghề may Nguyễn Thị Sen – thời Lê Thái Tổ, Tổ nghề máy dệt gỗ đạp chân Cửu Diễn – thời cận đại… Các làng nghề đã được hình thành rất sớm, mà nhiều trong số đó vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay như Cổ Chất – Nam Định, Nha Xá – Hà Nam, Cổ Đô – Sơn Tây, Phùng Xá – Hà Nội, Phố Hiến – Hưng Yên, Hòa Bình – Phú Thọ, Nghiêm Xá, Kiến Xương – Thái Bình, Vạn Phúc – Hà Nội…
Ngành Công nghiệp Dệt May chỉ mới xuất hiện vào cuối thế kỷ XIX, khi người Pháp đầu tư vào nước ta, mà tiêu biểu nhất là Nhà máy Dệt Nam Định được xây dựng từ năm 1898 và vẫn tiếp tục phát triển cho đến ngày nay. Những hình ảnh sống động liên quan đến hoạt động dệt, may công nghiệp đầu tiên ở nước ta từ cuối thế kỷ XIX, cũng như các hoạt động thương mại dệt may ở cả hai miền Nam, Bắc vào đầu thế kỷ XX… đã được các tác giả dày công sưu tầm là hết sức quý giá, ghi lại những bước đi đầu tiên của ngành dệt may trước khi được phát triển và hiện đại hóa như ngày nay.
Vinatex và vai trò hỗ trợ phát triển, hiện đại hóa ngành Dệt May Việt Nam được thể hiện rõ nét
Ngành Công nghiệp Dệt May nước ta đã trải qua nhiều cung bậc thăng trầm và chỉ thực sự phát triển sau ngày đất nước thống nhất với sự quan tâm của nhà nước và nỗ lực của doanh nghiệp. Sự phát triển của ngành phụ thuộc rất lớn vào chiến lược phát triển kinh tế của nhà nước và bối cảnh thị trường quốc tế. Giai đoạn 1975-1990, ngành dệt may nước ta phát triển dựa vào Hiệp định gia công cho khối SEV. Khối SEV sụp đổ năm 1990 làm ngành dệt may khốn đốn. Chính sách đổi mới, mở cửa và hợp tác của Đảng đã giúp ngành tiếp cận với thị trường thế giới và từ đó từng bước hồi phục và phát triển. Gia nhập ASEAN năm 1995, ký BTA với Hoa kỳ năm 2000, gia nhập WTO năm 2007 và đàm phát ký kết nhiều FTA với các thị trường trọng điểm là những chính sách mà nhà nước đã tạo điều kiện cho ngành phát triển và hiện đại hóa như ngày hôm nay. Có thể nói, ngành dệt may đã trải qua nhiều thời điểm mấu chốt để ổn định và phát triển. Đầu tiên là vào những năm trước đổi mới (1986), các doanh nghiệp gặp vô vàn khó khăn, có nguy cơ suy thoái nghiêm trọng từ chính sách quản lý kinh tế quan liêu bao cấp theo kế hoạch cứng của nhà nước. Trước những khó khăn đó, các doanh nghiệp quốc doanh lớn (mà sau này là thành viên của Vinatex) như Việt Thắng, Thắng Lợi, Phước Long, Phong Phú, Thành Công… dưới sự chỉ đạo của Tổng công ty Dệt Việt Nam đã liên tục tiếp xúc đề đạt cơ chế với lãnh đạo Đảng và nhà nước nhằm tháo gỡ khó khăn. Qua đó nhà nước đã cho phép thí điểm kế hoạch C, kế hoạch tự cân đối… để ổn định đời sống công nhân và phát triển sản xuất. Ý kiến của các doanh nghiệp lúc đó đã góp phần trong việc Đảng hình thành chiến lược mở của kinh tế tại nghị quyết TW lần thứ 6. Trong tập sách này tác giả đã cung cấp nhiều tư liệu quý và hình ảnh những người tiên phong dám đấu tranh góp ý trực tiếp với lãnh đạo Đảng như các Tổng Giám đốc Bùi Văn Long, Nguyễn Xuân Hà, Dương Minh Ánh Lan, Lê Thị Lý… để doanh nghiệp vượt khó và ngành phát triển. Năm 1995, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã quyết định thành lập Tổng công ty Dệt – May Việt Nam (Vinatex), từ các doanh nghiệp dệt may quốc doanh do TW quản lý với mục tiêu là tập trung sức mạnh để mở cửa vào các thị trường xuất khẩu trọng điềm. Thực hiện chủ trương này, năm 1999, Vinatex đã là hạt nhân thành lập Hiệp hội Dệt May Việt Nam. Ngành Dệt May Việt Nam lúc đó còn khá nhỏ bé, trong đó Vinatex chiếm đến khoảng 60% năng lực. Xuất khẩu sản phẩm dệt may toàn ngành chỉ có khoảng 1,7 tỉ Đô la, rất nhỏ so với nhiều nước Đông Nam Á như Thái Lan (6 tỉ), Indonesia (8 tỉ), Philippines (3 tỉ) – Vinatex lúc đó là lực lượng chính cùng với Hiệp hội và các doanh nghiệp khác tổ chức tiếp cận, mở văn phòng đại diện tại thị trường Mỹ, Hong Kong…
Từ năm 2001-2007, Vinatex đã kiên trì đi đầu hợp tác với các nhà nhập khẩu lớn của Mỹ và đã khai thông được xuất khẩu dệt may vào Mỹ từ chỉ 45 triệu Đô la năm 2001 lên gần 1 tỉ Đô la năm 2002, rồi 2 tỉ Đô la năm 2003 và hiện nay là trên 16 tỉ Đô la. Cùng với thị trường Mỹ, Vinatex đã cùng với Hiệp hội tăng cường xúc tiến xuất khẩu vào nhiều thị trường khác cũng như chủ động hợp tác tổ chức các hội chợ thiết bị, công nghệ để tạo điều kiện cho các doanh nghiệp trong ngành tiếp cận hiện đại hóa sản xuất kinh doanh. Ngành Dệt May Việt Nam ngày nay đã phát triển vượt xa các nước Đông Nam Á và đã nằm trong top 3 các nước có ngành dệt may mạnh nhất thế giới. Trong quá trình đó Vinatex vẫn tiếp tục phát triển, khu vực tư nhân, FDI cũng đã phát triển mạnh mẽ. Tỉ trọng xuất khẩu của Vinatex so với toàn ngành đã giảm từ 60% tại thời điểm ban đầu xuống còn khoảng 6-7% hiện nay. Vinatex đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ mà Chính phủ đã giao khi thành lập: Làm hạt nhân hỗ trợ toàn ngành phát triển.
Hiện nay, ngành Dệt May Việt Nam đang đứng trước cơ hội bứt phá nếu tận dụng hiệu quả làn sóng chuyển dịch chuỗi cung ứng toàn cầu theo hướng xanh và tuần hoàn. Các thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản, ASEAN vẫn là điểm đến tiềm năng của hàng hóa dệt may Việt Nam. Tuy nhiên, để giữ vững vị thế và phát triển lâu dài, ngành cần tập trung đầu tư công nghệ cao, phát triển nguồn nhân lực chất lượng, đẩy mạnh nội địa hóa nguyên phụ liệu và từng bước xây dựng thương hiệu quốc gia. Mục tiêu đến năm 2035 của ngành là chuyển đổi theo mô hình kinh tế tuần hoàn, phát triển hiệu quả và bền vững. Ngành sẽ chuyên môn hóa sản xuất, hiện đại hóa công nghệ, phát triển các sản phẩm có giá trị gia tăng cao, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế về chất lượng và môi trường. Việc hình thành các khu công nghiệp chuyên ngành, đầu tư công nghệ mới cũng như nâng cao chất lượng nguồn lao động sẽ là nền tảng để ngành Dệt May Việt Nam trở thành một trong những trung tâm sản xuất – xuất khẩu hàng đầu khu vực và thế giới. Trong tiến trình đó, Tập đoàn Dệt May Việt Nam tiếp tục sẽ là hình mẫu của chuổi cung ứng tiêu biểu nhất trong ngành đáp ứng yêu cầu cao nhất về phát triển bền vững, phát triển xanh và tuần hoàn.
TS. Lê Quốc Ân – Nguyên Chủ tịch HĐQT Tập đoàn Dệt May Việt Nam
Theo nội dung Đặc san Dệt May và Thời trang Việt Nam số 7 + 8/2025. Chi tiết xem tại đây!
